Nguyễn Thúy Anh
Những cơn bão nối tiếp nhau trong những tháng gần đây đã gây ngập lụt, lũ quét và sạt lở đất nghiêm trọng tại nhiều tỉnh thành miền Bắc và miền Trung Việt Nam, khiến hàng nghìn hộ dân mất nhà cửa, sinh kế bị đe dọa. Song song với thiệt hại về vật chất, những tổn thương về tinh thần đang âm thầm diễn ra, làm ảnh hưởng đáng kể đến cuộc sống của mỗi con người.
Nhân Ngày Sức khỏe Tâm thần Thế giới 10/10/2025, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) chọn chủ đề “Access to Services – Mental Health in Catastrophes and Emergencies” (Tiếp cận dịch vụ sức khỏe tâm thần trong thảm họa và tình huống khẩn cấp) nhằm kêu gọi các quốc gia đảm bảo mọi người dân đều có thể tiếp cận dịch vụ hỗ trợ sức khỏe tâm thần kịp thời, toàn diện và bình đẳng, đặc biệt trong bối cảnh thiên tai, khủng hoảng và biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt.
Theo WHO (2025), hầu như tất cả những người bị ảnh hưởng bởi thiên tai và tình huống khẩn cấp đều trải qua căng thẳng tâm lý, và khoảng 22% trong số đó có thể phát triển các rối loạn tâm thần như trầm cảm, lo âu, rối loạn stress sau sang chấn (PTSD), rối loạn lưỡng cực hoặc tâm thần phân liệt.
Thiên tai không chỉ tàn phá nhà cửa mà còn để lại tổn thương tinh thần
Tại các tỉnh miền Trung, hàng loạt hộ dân đã phải sơ tán do mưa lớn kéo dài; ở miền Bắc, sạt lở đất gây chia cắt hàng chục bản làng. Trong khi cộng đồng khẩn trương khắc phục hậu quả vật chất, thì những tổn thương vô hình trong tâm trí lại âm thầm kéo dài: người đau buồn vì mất người thân, người lo lắng vì mất tài sản, trẻ em sợ hãi, người già hoang mang vì bị chia cắt đột ngột …
Theo WHO (2025):
- 100% người bị ảnh hưởng bởi thảm họa trải qua căng thẳng tâm lý tạm thời.
- 22% phát triển các rối loạn tâm thần có thể chẩn đoán được.
- Những nhóm dễ bị tổn thương nhất gồm: phụ nữ mang thai, người cao tuổi, người khuyết tật, người có bệnh tâm thần sẵn có và trẻ nhỏ.
WHO cảnh báo rằng nếu không có hỗ trợ kịp thời, căng thẳng có thể chuyển thành rối loạn tâm thần mạn tính, ảnh hưởng đến phục hồi kinh tế, xã hội và an sinh cộng đồng.
Rào cản trong tiếp cận dịch vụ chăm sóc tâm thần
– Cơ sở y tế bị ảnh hưởng, nguồn lực thiếu hụt: Thiên tai làm gián đoạn hoạt động của các cơ sở y tế, đặc biệt ở tuyến huyện, xã – nơi vốn đã thiếu bác sĩ tâm thần, chuyên viên tâm lý.
– Giao thông gián đoạn, khu vực bị cô lập
– Đường bị ngập, cầu bị sập khiến việc di chuyển đến cơ sở y tế gần như bất khả thi. Người dân ở vùng sâu, vùng xa, đặc biệt người bệnh tâm thần mạn tính, dễ bị bỏ rơi trong khâu điều trị.
– Kỳ thị và thiếu thông tin: Nhiều người xem việc tìm kiếm giúp đỡ tâm lý là “yếu đuối”. Trong khi đó, các thông tin chính thống về nơi hỗ trợ, đường dây nóng tư vấn lại chưa đến được với người dân vùng lũ.
Tiếp cận chăm sóc sức khỏe tâm thần ban đầu
Các khuyến nghị mới nhất của WHO (2025) đưa ra các gợi ý giúp tăng cường tiếp cận chăm sóc sức khỏe tâm thần ban đầu như sau:
–Sơ cứu tâm lý (Psychological First Aid (PFA): Đây là hình thức hỗ trợ đơn giản nhưng hiệu quả ngay sau thiên tai. WHO nhấn mạnh rằng mọi nhân viên cứu hộ, y tế hoặc tình nguyện viên đều có thể thực hiện PFA sau khi được huấn luyện cơ bản.
Các bước PFA gồm:
- Lắng nghe với thái độ đồng cảm, không phán xét.
- Trấn an và giúp người gặp nạn cảm thấy an toàn.
- Kết nối họ với người thân, nhóm hỗ trợ hoặc nguồn lực địa phương.
- Cung cấp thông tin rõ ràng, tránh tin đồn thất thiệt.
– Đưa hỗ trợ sức khỏe tâm thần vào tuyến y tế cơ sở: Theo hướng dẫn mhGAP Humanitarian Intervention Guide (WHO, 2023), các cơ sở y tế ban đầu (trạm y tế xã, bệnh viện huyện) nên được đào tạo nhận biết và điều trị các rối loạn phổ biến như lo âu, trầm cảm, rối loạn stress sau sang chấn.
– Củng cố mạng lưới hỗ trợ cộng đồng: WHO khuyến nghị thành lập nhóm liên ngành hỗ trợ sức khỏe tâm thần và tâm lý xã hội (MHPSS Technical Working Group) gồm y tế, xã hội, đoàn thể và truyền thông – nhằm đảm bảo hỗ trợ đồng bộ và tránh trùng lặp.
– Tăng cường tư vấn từ xa: WHO khuyến khích các quốc gia sử dụng công nghệ số và tele-mental health để hỗ trợ người dân ở vùng thiên tai. Tại Việt Nam, mô hình tư vấn từ xa của nhiều bệnh viện cũng đang được mở rộng, giúp người dân vùng lũ được tiếp cận hỗ trợ sớm mà không cần di chuyển.
– Can thiệp dựa trên bằng chứng khoa học: WHO khuyến cáo triển khai liệu pháp hành vi – nhận thức (CBT), liệu pháp nhóm, liệu pháp thư giãn và thiền định cho người có triệu chứng sang chấn, lo âu, trầm cảm sau thiên tai.
Mỗi lần khẩn cấp là một cơ hội để củng cố hệ thống y tế về chăm sóc sức khỏe tâm thần lâu dài. Chủ đề “Access to Services – Mental Health in Catastrophes and Emergencies” năm nay là lời nhắc nhở rằng: “Chúng ta không thể ngăn bão đến – nhưng có thể giúp nhau đi qua bão bình an.” Thiên tai cuốn trôi nhà cửa, nhưng sự quan tâm và đồng cảm mới giúp con người đứng dậy từ bên trong. WHO kêu gọi các quốc gia sử dụng giai đoạn hậu thiên tai để đầu tư, đào tạo, và mở rộng mạng lưới chăm sóc sức khỏe tâm thần tại cộng đồng.
Bệnh viện Tâm thần Hà Nội cam kết đồng hành cùng cộng đồng trong công tác chăm sóc – phục hồi – nâng cao sức khỏe tinh thần, đặc biệt trong bối cảnh thiên tai và khẩn cấp./.
NGUỒN THAM KHẢO:
- WHO (2025). Mental Health in Emergencies – Fact Sheet. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/mental-health-in-emergencies
- WHO (2024). Psychological First Aid: Guide for Field Workers. Geneva: WHO.
- WHO (2023). mhGAP Humanitarian Intervention Guide. Geneva: WHO.
- Journal of Trauma & Stress (2023). Peer Support and Mental Recovery after Natural Disasters.
- McFarlane AC. (2023). Mental Health Services Required after Disasters. Journal of Psychiatric Services, 74(6).
